Heijplaat is gebouwd als woonwijk voor arbeiders van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij (RDM), die in 1904 begon met scheepsonderhoud op de zuidoever van de Maas. Directeur De Gelder richtte in 1914 de NV Bouwmaatschappij Heyplaat op met als doel een tuindorp te bouwen voor zijn eigen werknemers. In 1902 werd gestart met 400 werknemers; in de toptijd van de Nederlandse scheepsbouw werkten er ruim 7000. De scheepsnieuwbouw verdween in de jaren tachtig grotendeels uit Nederland en de RDM ging failliet. Het RDM-complex krijgt in de eenentwintigste eeuw een nieuw leven als onderwijs- en onderzoekscentrum: de RDM-campus. RDM staat nu voor Research, Design en Manufacturing.
Heijplaat ligt zuidelijk van de Nieuwe Maas en wordt omringd door de Eemhaven in het westen en de Waalhaven in het oosten. Tussen deze gegraven havenbekkens is een schiereiland overgebleven. De enige toegang over land is de Waalhavenweg vanaf het industrieterrein Waalhaven-Zuid en de A15. Tot 1968 was de werf ook bereikbaar via een pontje vanuit Schiemond, dat tot 1983 nog exclusief RDM-werkers vervoerde.
Directeur M.G. de Gelder gaf de Amsterdamse architect Herman Baanders de opdracht om een tuindorp te ontwerpen. Baanders had ook het kantoorgebouw van de RDM ontworpen. Hij liet zich inspireren door Engelse en Duitse tuinsteden en fabrieksdorpen. De tuinstadgedachte was aan het eind van de negentiende eeuw ontwikkeld als verbetering van de deplorabele woonomstandigheden van de arbeidersbevolking. Met een fabrieksdorp kon veel reistijd worden bespaard, waren de werknemers gemakkelijk oproepbaar bij calamiteiten en werd hun tevens goede en gezonde woonomstandigheden geboden. In zijn ontwerp besteedde Baanders ruim aandacht aan de groenvoorzieningen in het dorp. Het groen had een dubbele oppervlakte ten opzichte van de bebouwing, wat neerkomt op een dichtheid van 44 woningen per hectare. De eerste fase bestond uit 432 eengezinswoningen, één kerkgebouw voor diverse geloven, een schoolgebouw, een jonggezellenhuis, een ‘winkelcentrum’, een ‘waschgebouw’, een zwembad en een ontspanningsgebouw. Later werden drie aparte kerken voor de religieuze hoofdstromingen gebouwd. Cafés waren er niet. Het stratenpatroon werd verlevendigd door gelijke typen woningen samen te voegen in kleine en grote bouwblokken. Door het maken van sprongen en curves in de blokken ontstonden er pleintjes en plantsoenen die werden verfraaid met pergola’s en vijvertjes.
In totaal zijn er zes woningtypes in blokken door elkaar heen gebouwd. Aan de rand van het dorp, in een aparte straat aan de Heysehaven, stonden woningen voor de directeuren en de bedrijfsarts. In de jaren dertig is het dorp in zuidelijke richting uitgebreid door architect Samuel de Clercq, de opvolger van Baanders. In de jaren vijftig gevolgd door een uitbreiding van Joost Boks in westelijke richting met een moderner woningtype. Dit deel is van de rest gescheiden door een tussengelegen centrale groenstrook. De isolatie van het dorp zorgde voor een sociale samenhang en wooncultuur waarop de RDM een belangrijk stempel drukte. Er was een sterk verenigingleven.
In 1934 is op een schiereiland ten westen van Heijplaat de Quarantaine-inrichting geopend. Bedoeld voor zeelieden en immigranten met besmettelijke ziektes, maar vooral gebruikt voor de huisvesting van Joodse vluchtelingen, Duitse militairen, tbc-patiënten, Nederland-Indische militairen en psychiatrische patiënten. Sinds 1980 is het inmiddels Rijksmonument geworden complex in gebruik bij kunstenaars.
Na de Tweede Wereldoorlog floreerde de RDM met als hoogtepunt de bouw van de s.s. Rotterdam in 1959. Vanaf 1971 was de werf onderdeel van het RSV-concern en na een doorstart met de bouw van onderzeeboten volgde in 2004 het definitieve faillissement. De aanwezige loodsen en gebouwen vormen de basis voor de RDM-campus, een concentratie van onderwijsinstellingen en bedrijven. Er vaart sinds 2008 een snelle veerboot tussen het centrum en het RDM-terrein. Het dorp Heijplaat was al eerder losgekoppeld van de scheepswerf. In 1980 kwam het dorp onder beheer van woningbouwvereniging Onze Woning. Na een heftige strijd wisten de bewoners in 1990 sloop te voorkomen. Vanaf 2000 zien gemeente en corporatie opnieuw de potentie van het dorp en het voormalige RDM-terrein en hebben zij in overleg met vele partijen plannen gemaakt om het woonklimaat te verbeteren. De woningen uit de jaren vijftig worden gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Aan de Courzandseweg is met Heijse Blick een eerste nieuwbouw appartementencomplex gerealiseerd. Ook wordt geprobeerd het voorzieningenniveau in de wijk in stand te houden en te verbeteren. PG/LvZ
