Bouwgeschiedenis

De voormalige panopticum-gevangenis aan de Noordsingel is een uniek complex in de stadsstructuur van Rotterdam en in de geschiedenis van het gevangeniswezen in Nederland. Het vrijkomen van het terrein, ruim in afmetingen en openheid, betekende een kans om een nieuw stuk groene stad toe te voegen aan het dichtbebouwde Oude Noorden. De historische structuur van de buiten gebruik geraakte gevangenis uit 1872 is behouden en heeft een tweede leven gekregen. HD groep en BAM Wonen namen in 2010 het initiatief mee te doen aan één van de eerste grote verkooptenders door de Rijksoverheid. Atelier Quadrat en WDJArchitecten maakten een winnend plan om het van oudsher hermetische gevangeniscomplex te transformeren tot de openbaar toegankelijke Tuin van Noord.

Stedenbouwkundige context

Met een integraal masterplan van WDJ Architecten is het gevangeniscomplex getransformeerd tot ‘Tuin van Noord’: een omsloten, openbaar toegankelijke stadstuin die via nieuwe poorten en doorgangen verbonden is met de omliggende wijk. De kwaliteiten van het verscholen karakter als ‘hortus conclusus’ zijn behouden gebleven. De bestaande gebouwen, oorspronkelijk elk voor een specifieke functie ontworpen, zijn behouden en ontdaan van latere aanbouwen. De oorspronkelijke opzet en architectuur van de gevangenis zijn zo weer herkenbaar. Doorbraken in een aantal verbindingsgangen zorgen ervoor, samen met de doorbraken in de muur, dat het complex ‘doorwaadbaar’ wordt. Gesloopte bouwdelen zijn in de gevels overal nog herkenbaar aan een gestucte contour in lichtgrijze cementpleister.

Ontsluiting

De woningen in de bestaande gebouwen zijn grondgebonden, alleen grenzend aan de omsloten stadstuin. De appartementen in de nieuwbouw zijn ontsloten via een middengang met een centrale entree. 

Voorzieningen

Wonen is de belangrijkste functie in de Tuin van Noord. In de bestaande gebouwen en in de nieuwbouw zijn verschillende collectieve en individuele woonvormen gerealiseerd voor uiteenlopende doelgroepen. Het oorspronkelijke Huis van Bewaring is deels gesloopt om ruimte te maken voor parkeervoorzieningen. Hierdoor is de de Tuin enkel bereikbaar voor voetganger en fietser. Daarnaast zijn er maatschappelijke functies, bedrijfs- en kantoorruimtes en een restaurant toegevoegd. Hierdoor is de functie van de Tuin van Noord niet enkel wonen, maar is het gebied ook een verblijfsplek voor anderen.

Aantal kamers

De woningen in de bestaande gebouwen zijn ontworpen op basis van de oorspronkelijke karakteristieken en kwaliteiten. De cellenvleugels en het panopticum zijn getransformeerd tot 57 koopwoningen met twee tot vijf woonlagen. De gevangeniskapel biedt ruimte aan acht woningen met twee tot vier woonlagen. De voormalige vrouwenvleugel en het administratiegebouw bevatten 23 woningen, en de twee bewaarderswoningen zijn als afzonderlijke eenheden behouden. Boven de nieuwe parkeerplaats bevinden zich 31 appartementen, verdeeld over vier woonlagen.

Woonoppervlakte

De woningen variëren in grootte van ongeveer 60 tot 280 m² voor de cellenvleugels en het panopticum. De gevangeniskapel heeft woningen van circa 85 tot 165 m². In de voormalige vrouwenvleugel en het administratiegebouw liggen de oppervlaktes tussen ongeveer 60 en 186 m². De bewaarderswoningen hebben een oppervlakte van circa 140 m², terwijl de appartementen boven de parkeerplaats variëren tussen circa 45 en 73 m².

Constructie / materiaalgebruik

Er is per woning op de hoofdwoonverdieping(en) één grote opening in de gevel gemaakt, met een stalen opvangconstructie en brede verdieping van hoge aluminium schuifpuien. De ingrepen zijn specifiek op gebouw en woningtype toegesneden maar behoren tot één familie. In de voormalige cellenvleugels vormen de puien één grote doorgaande en opgetilde serre aan het gebouw die past bij de schaal van het gebouw en verwijst naar het oorspronkelijk collectieve karakter. De appartementen in het voormalige Huis van Bewaring hebben individuele kaders met Franse balkons. In de voormalige vrouwenvleugel en het administratiegebouw zijn dit individuele doorbraken vanaf het maaiveld die de verbinding maken tussen de tuin en de woning op bel-etageniveau. Aluminium zetwerkkaders rondom de grote serres, inclusief geïntegreerde zonwering, komen terug in de nieuwe ‘collectieve’ dakkapellen van de andere gebouwen. De stalen kaders en aluminium puien en kozijnen zijn in donkere kleuren uitgevoerd als contrast met de historische witte kozijnen.